Tuesday 23 February 2010

Mizotawng Chhuizauna leh Pawimawhna

by LP Sailo

Ram leh hnam hmasawnna bulpui ber pakhat chu intlawhpawlhna a ni tiin mithiamte chuan an lo tlangau pui thin tih kan hria. In tlawhpawlh nana pawimawh hmasa ber chu tawng hi a ni. Baibulah Tuilet leh an hlauh avangin Babel insang an sak thu kan hria a, nasa takin an bei a sang tak thleng an rem chho tawh ngei ang. Mahse Pathianin tuilet tawh loh nana chhinchhihna chhimbal a siam te leh Pathian thuchhuak an rin tawk loh avangin an sa lui zel a, Pathian-in an sak chhunzawm tawh loh nan a satute chu an trawng a thlak sak ta vek mai a. Tichuan an buai zo ta a, Hnam khat unaute chu tawng hrang hrang an lo hman tak avangin chu babel insang chu an sa chhunzawm thei ta lo a ni tih kan hmu a, an buaina kha tawng hrang an lo hman tak vang a ni tih a chian rualin Pathian khan thil dang hmanruaah hmang lovin ho ang taka lang mahse pawimawh tak an tawng kha hmanruaah a hmang tlat mai a ni.


A ni, hnama min phuarkhawmtu ber chu tawng hi a ni a, chibing dante te leh thil dang dang chu an pawimawh hle na a, hnam khata min phuarkhawmtu ropui ber chu tawng pakhat hman tlan hi a ni. Mi tupawh hnam dang nen a inchiahpiah lutuk vanga mahni tawng hrelo khawpa a awm chuan, hnam rilru a nei nep thin a, ram hmangaihna thinlung pawh a nei tlem phah thin a ni.


Tin, hnam fing zawkte chuan an tawng te chu chik takin an zir a, theih tawpa chawisan tumin an hum bawk thin a ni. Mizo hnam pawh hian kan tawng hi chik taka kan zir a, kan hum tlat hi a pawimawh hle dawn a, a thawl ngai lai thawl phui a, thuam tha zel turin a lehkhathiam hmasate leh a vengva hmasate hian mawhphurhna lian tak kan nei theuh awm e. Hnam khat ve mauh chuan mahni tawng kan hum tlat hi kan koa innghat tlat, kan tihawm reng a nih zia hi hriat ve ngei chi a ni ang. Mizotawng ziak hi min siamsaktute(Pu Buanga leh Sap Upa) behchhan ber nia lang chu Latin hawrawp hmanga German leh an chhevel Swedish ho tawng hi niin alang a. English aiin kan tawng a inhniah a, kan A AW B pawh a in ang deuh put vek bawk. Tin, Baibul a thumal tam tak kan lamdan te phei chu heng German tawng leh Swedish tawngte nen hian a danglam tam lo va. Engpawhnise heti lam chu sawi zau rih lo mai ila.


Tuna Mizotawng kan tih hi hmanlai kan pi leh pute chuan Duhlian tiin an vuah thin a, Lusei tawng an ti bawk thin. Lusei tawng tia koh chu kan la ching zauh zauh tho na a, tunah hi chuan kan tawng hi mizotawng emaw, Zotawng emaw tiin kan vuah ber thin tawh a. Mizo hnam hrang hrang zingah tawng inang deuh(dialect) chi hrang hrang hun engemaw ti chen chu an hmang thin a, amaherawhchu Dr.Vumson(Zo History) sawi danin, Lusei-ho thlangtlak hnua Sailo Lal Lallula’n Zopui khua leh a chhehvel a awp veka heng vela a lal laiin Lusei tawng chu a vawrh lara, tlang tam tak leh khaw tam tak te chu a hmanluih tir niin a sawi a. Tichuan, tawng tlanglawn leh hman berah a siam tan a ni. tiin a ziaka, chik taka chhhutin Selehsih khuaah an awmkhawm lai atanga in muchho tan niin a lang. Tawng khat hmang lal ten an awp vang a ni lo thei lovang chu.


Hengte avang hian tawng hrang deuh hmang te pawhin Lusei tawng an lo thiam phah ta niin a lang a. Tin Selehsihsangsarih atanga an in thendarh hnuah tlang hrang hrangte chuanin awm hrang leh hlawm mah se, dan leh dun thuah te sakhuana leh kawng engkimah thukhat hla khat an lo vawn phah ta ni berin a lang a. Pathian remruat a ni chek ang. Khatiang khan Selesih ah khan awmkhawm zai rel ta lo se, An in laichinna leh chhul khat unau an nih hre lovin an la indo ang a, tawng hrang hrang pawh an la hmang ngei ang.


Amaherawhchu tunlaia kan mizo tawng tak hi chu Duhlian/Lusei ngialngan kha ni tawh lovin, lushai tih atanga mizo tih a lo nih tak ang deuh hian tlem tlema siam danglam leh chawmlen chhoh zel a nih tawh avangin duhlian/Lusei bulthut ni mah se Lusei/Duhlian tih ai mahin mizotawng tih hian a huamzau zawk awm e.


Tin he Lusei tawng hi Zo hnahthlak dangte aiin a naupang zawk bawk niin a langa, tawng khun deuh leh tawng upa tia kan vuah te hi kan unaute tan chuan tawng tlanglawn tak a la ni reng a, vawiin ni thleng hian an ni tan tawng upa a la ni lem lo. Tin, he Mizotawngah hian Zohnahthlakte tawng chihrang hrang sengluh pheuh pheuh a ni zela, chutiang zelin hnam pui zawkte tawng pawh sengluh zel a ni. Chuvangin hmanlai deuh a Duhlian or Lusei tawnga chanchinbu an siam thenkhat Mizo leh Vai chanchinbu te leh thildang ziak hlui thenkhatte kan en chuan, tunlai a kan mizo tawng hi a danglam hret tawh reng a ni. Chuvangin he mizotawng hi a darh zauin a huam zau hle a, a thiam an tam a, zir thiam lah a har hek lo. Chuvangin Zoram leh a chhehvela Zofate tana khuanu lo duansa a ni chek ang e, vawiin hian Zo hnahthlakte zingah pawh a mikhual lo hle reng a ni.


Tin, Ziaka dah hmasak ber a nih thu te Baibul leh hla thlenga letlinna tawng hmasa ber a lo ni ta zel kha Zofate tan Pathian ruat a loni ang. Tlemin ziaka he Zotawng an lo dahdan hi chhui zawk ila; Kum 1894 khan Pu Buanga leh Sap upa ten A AW B an siam chu mi pahnih kum 26 leka upa Pu Suaka(Durtlang lal ni ta) leh Bawrhsap officer-a orderly hna thawk Pu Thangphunga(a hnua Chaltlang lal ni ta) te an ni. Karkhat lek chhungin an thiam ta mai a, thuziak leh chhiar te pawh an zir nual a, Pu Suaka ngeiin a sawi dan chu" Hei hi chu ni sarihnaah kan hre chhuak vek mai a, thla khatah chuan kan ziak thei ta hle a, thute kan han ziak thei chu kan lawm em em khawp a, an sumhmunah kan inpawlin, annin kan tawng an zir a keiniin lehkha chu kan zir thin a" tih a ni.


An ni pahnih hnuah hian Pu Khamliana(Lungleng lal) leh Babua(Rahsi) te an ni a, Pu Suaka chuan " Lalchhinga pawhin rei vak lo chu a zir" a ti. An vai hian puitling vek an ni. Pu Khamliana hi chawlhkar khat emaw chauh a zir hnuin an khuaah a haw leh ta mai a. An khua Lungleng a thlen hnu chuan hmunphiah kuangin kawlawm a siam a, lehkhatui atan meihawl rawt dip thli a hmang a. Pu Buanga te thiandun chu lehkha a thawn ta mai a, an nin an lo hmuh chuan mak an ti em em a, an lawm em em bawk a ni. Pu Khamliana hi mizote zingah lehkhathawn ziak hmasa ber a lo ni ta a ni.


Tin, Pu Khamliana lehkhathawn hmasa ber chu Pu Buanga khan a hlut hle a, a pa hmuh atan England ah a thawn hial reng a ni. Tin, kum 1897 khan Zosaphluia(D.E Joses) chu rawngbawl turin aizawl a lo thleng ve leh ta bawka. Pu Buangate thian dun khan sikul chu a hming chuan an hawng ve tak na a, mizo lehkhaziak lam an la buaipui avangin an Sikul chu an khar leh ta rih a. Tichuan, Kum 1898 khan Pu Zosaphluia chuan a pianchampha 28-na lawmna ni pahfawmin Sikul chu a hawng tha leh ta a, Sikul in chu kum 1899 khan tuna Synod Press awmna chhakah hian rap inin an sa a.


Zosapthara (Rev. Edwin Rowlands) pawh chu hemi kum vek hian aizawl chu rawngbawl turin a rawn thleng ve leh ta a. Tichuan ani hian Sikul lam hi a enkawl ta bik a. Hma a la nasa a, theih tawp a chhuah a. Tichuan hmun dangah te pawh Sikul chu an hawn belh ta zel a nih kha. Kan mi hmasa leh Mizo tawng ziaka kan neih ve ngei theih nana harsa taka lo beitute hi an hlu a, an ngaihsan awm a, chawimawi nawn awn awn an phu a ni. A bik takin a sulsutu Pu Buanga te thiandun hi Mizote tan chuan meichher tih loh rual an ni awm lo ve. Heng ziaka an lo dah kumte chhutin a hmasa ber a, a changtlung ber bawk kan ti ngam a ni. Tin, vawiinah Mizoram University hnuaiah Mizotawng chu MA thleng zir theih a lo ni ta zel bawk a, thu leh hla lama hmala thintute an fakawmin an chhuanawm hle mai.


Tichuan, chu mizo tawng chu mizoram mai ni lo, Manipur ram te, Cachar ram te, Tripura ram te leh Burma ramtea Mizo hnam awmte chuan Mizo tawng hi hman berah kan neih ta a ni. Chutihrualin, Mizotawng chu hman ber lo ni mah se, hun engemaw chen chu tawng dang dang pawh Mizoram ah hian mi thenkhatin an la hmang a, kum 50 kal ta vel te kha chuan khaw thenkhatah Ralte tawng te Tiddim tawngte, Falam tawngte , Hmar tawng te hmang mi tlem azawng an la awm ve thin a, tunah chuan chutiang ni tawh lovin, khawi emaw lai laiahte chuan tawng(dealect) dang hret hmang lo la awm ve zauh zauh mah sela, chhim lama Lai, Mara leh chakma te, Mizoram Khawthlang hrula Bru/Riang (tuikuk) hoten an awm khawmnaa an tawng an hmang tih mai lohvah phei chuan, Mizotawng hi mi tinin kan hman ber a lo ni ta a ni.

Mizotawng hi tawngchikmi(lingguist) ho chuan Tibeto-Burman tawng tam takte zinga tawng pakahtah an dah a, Tibeto-Burman hi Tibeto-Chinese (Sino-Tibetan) zinga tawng peng khat a ni. He mi peng zingah hian Tibet tawng leh Burma(kawl)ho tawng mai bakah heng ram pahnih inkar leh a chhehvela khawchhak lam miho tawng hrang hrang an tel ve a ni. Tibet tawng chu mizotawng nen chuan a in hlat hle tawh a, Kawl tawng pawh an tawng han ngaihthlak pawha engnge an sawi tih hriat theih loh khawpin kan Zotawng nen a inhlat hle tawh bawk a ni.

Mahse Tibeto-Burman tawng zinga mi Meitei (manipuri) tawng erawh hi chu Kawl tawng ai chuan kan la hnaihin, thu thuhmun pawh kan la ngahin, an tawng zir thiam pawh kan la awlsam zawk a. Tin, Meitei ho tawng aia Mizotawngin a hnaih leh deuhte chu Mizo hnam chipeng Tiddim tawng(Mizo dialect chikhat) te, falam tawng (mizo dialect chikhat)te leh Hmar tawng(mizo dialect chikhat) te, Thado tawng(mizo dialect chikhat)te hi an ni. Heng tawngte hi chu ngun taka ngaihthlak chuan an sawi chiah hre thei lo mah ila, an sawi lam kawnghmang hriat theih khawpin kan tawng nen a la inlaichin a, Tin tunhma chuan trawngkhat leh thuhmun a ni ngei tih hriat theihin he Zotrawng nen hian a in hnaiha, a inzawm tlat a ni. Thil mak ang reng tak mai chu, hmanlai kan pipute kha chibing te tein an indo thin tih kan hre vek ang a, khatih hunlai khan tawng khat hmang vek lo mah se, an tawng kha tunlai ai hian a la inhnaih fe a ni mahna, hla thu a indo kha an bul tanna a ni chawk reng a ni.


Tin, tuna English tia kan hriat lar Sap tawng te hi a tira hmang hmasatute hman thin chu tunah chuan Old English an ti a A.D 449-1100 vela an lo hman thin a ni a, Beowulf phei chu mi chhiar han ngaihthlak leh a ziak hmuh pawhin English tawng kan hriat nen hi chuan a inpersan hle a ni. Tin, a hnu fe a Middle English te chu A.D 1100-1500 in kar velah an hman a lo ni leh a chu erawh chu tunlai English nen hian a in zawl thuak tawha, hriatthiam pawh a har ta lo deuh a ni. Hmanlai chuan ee English tawng hi Europe hnam chi hrang hrang zingah a hmangtu an la tam lova, zawi zawiin an chhevela mite tawng an senglut zela an tawng aia upa leh changtlung zawk thin German tawng te leh French tawng te hi a upa zawk fe a, Hun lo kal zela, chu English tawng fahrah ve tak chu a lo phuisui ta zela a hmangtu pawh an pung ta zel a ni.


French tawng te German tawngte hi he English tawngah hian a tam em em mai a, an tawng a inhnaih chu thuran, tawng ti hmasawn tur chuan mi tawng tha lai leh kan tawnga kan neih loh te kan sengluh fo hi thil pawimawh tak a ni reng a ni. Tichuan America rama an pem luh pawh khan he English hi a hmangtu an tam ber hauh lo, Amaherawhchu Europe ram tam zawka mi te tan a mikhual lova, ihe lovin an mahni tawng ni ve turin an zir thiam a, hman berah an lo neih ta a, mahni hnam bil tawng chauh kha lo uisa hauh tlat te chu ni se vawiin ni ang hian he tawng hian hma a sawn bik hauh lovang. Tunah erawh chuan khawvel tawng ropui ber leh hman tlanglawn ber a lo ni ta a ni.


Keini Mizo hnamah ngei pawh pipute thukhawchang pawhin Nupui/Pasal palai tirhnan Hmar tawng(dialect) hi a tha ber a, Raldo tura rorel nan Pawi/lai tawng(dialect), Rorel khawm nan Lusei tawng(dialect) tiin an lo thliar hrang ve thin a nih kha. Chuvangin Mizo Tawng kan tih mek Mizo Language tia koh theih tura Zofate tlang tawng hi Lusei tawng bulthut chauh a ni tawh tih hriain Mizo dang dialect hrang hrang atanga thawlphui leh tih hausak a ni tih hria a Hmar dialect te, Lai dialect te, Paite dialect te, Mara dialect te, Thado dialect te hi Mizotawng hnuaiah dialect chikhat vek a ni tih hi hre nawn fo ila.


Mizo Language(tawngpui) erawh tuna Mizotawng kan tih mek hi a nih avangin hmang uar sauh suahin ti hausa a humhim tlat hi thangtharte tih tur a ni. Tin, he tawng la thiam lo leh hmang ngai lo kan mizo unaute pawhin thiam tumin zir ve ngei thin se la, tuna a hmang mek te pawhin chung kan unaute chu finchhuah thiam a, an tihsual leh lam dik loh laite nuihzat mai lova, kan hrilhhriat zawk fo hi thil pawimawh tak a ni. Tichuan tawngkhat kan lo hmantlan vek chuan kan inpumkhat tha sauh ang a, hnam ang leh ram ang pawha dinchhuahna atana hmanraw pawimawh ber TAWNG khat hnuaiah Mizo hnam chu him takin kan khawsaho thei dawn a ni.

12 comments:

  1. Lusei tawng hi a naupang ber lo e, tawngkam thar nei zelin a thanga, tawngdang ang lo takin....

    ReplyDelete
  2. Duhlian tawng atanga Mizo tawng rawn piang chho mek hi Zohnahthlakte hian thiam vek tum ila, kan luan khawmna hmun lo ni se, tichuan kan inpumkhat leh zual ngei ang.

    Thil pakhat kan belh lawk a nge, ti ti nikhua hian thian thenkhatte hian Manipur a awm si Mizo tawng i va thiam ve min ti leh nulh thin. Ti hian ka lo ngaihtuah ve mai mai thin, Mizoram ah khawsa thangtharte hi kan khaw hawi a zau tawk lo deuh em ni chu aw ka ti thin.

    Tin, kan lo tawng awn deuh ani pawh in in nuih mai lo in, in zirtir zel zawk ila.

    Ka Ni pasal(ka Rang)hi Haokip a ni a, Azl ah kan cousin te hi Mizo tawng rang deuh/pai deuh hian a be ve thin a(a thiam ang tawk in)mahse kan cousin te hian a ruk hian an lo nuih leh tet2 thin.....! an tan chuan a mak pawh ani mai thei, kan Zohnahthlak pui ten a Mizo tawng an hmang hi lawmpui ila, an thiam theih ngei na turin tanpui in peih reng bawk ila..ti chuan Insuihkhawm leh zai i rel ang u tih hi a takin kan thleng dawn a ni.

    U Pui-a thil tha i hmuh avang in ka lawmpui tak meuh a che(tlai deuh tawh mahse):-)

    ReplyDelete
    Replies
    1. I sawi dik khawp mai kei pawh Churachandpur a awm ve tho ka nia mi hian min Churachandpur a awm kan nih avang hian hnam dang example Meitei (Manipuri) anga te hian mi ang ngai thin a mi hmusit leh deuhsawh deuh2 an awm thin hi pawi thin khawp mai.

      Delete
  3. @chhangte, Lusei tawng upa kan tih atang hian a naupang pawl a nihzia chu a hriat mai theih awm e ka lo ti a, Seipui vel atanga he dialect hi lo chhuak a nia sawi a ni a, chuti a nih chuan Seipui an awm hma hian dialect dang ho an hmang ve mai a nih a rinawm mah.

    @Awzzman, thanks. Ni e, hawizim ve tak tak hi kan la tam a, chuvangin a dawnsawn dan lam hi thiam rih a ngai a, rilru zau tak kan pu tlang a niang chu. engtikah emaw chuan kan la in hrethiam tlangin ka ring. Ni e, tawng hi hnam anga min phuarkhawmtu a ni si a..

    ReplyDelete
  4. Lusei tawng upa a Suang, Lampi/lampui kan hman te hi, kan Unau dangte tan chuan tawng pang ngai ve mai a lo ni a, Lusei tawng hi chu ala upa em em lo anih hmel....

    ReplyDelete
  5. "Seipui atanga chuan tawng hman pawh a inang tih na ani ta a, mahse Hnam hrang hrang zinga chengin Lusei tawng chu a lo hausa in hmanlaia a hman te a lo paih ta a" tih ang vel ani mai lo maw. Hmar Hnam chu Hmar lama kal ta tih na ani a, Lai/Pawih ho pawn Lusei ho chu Hmrr min ti renga. Anni ho anglo takin kan tawng hi lo tharin tawngkauchheh tamtak a lak belh zel tihna ani thei tho lo maw?

    ReplyDelete
  6. @chhangte, ni berin alang. Tawng reng reng a valh zau thiam apiang mai hi an chak zel a. Tawng uikawm reng reng a darh zau thei lo. Mizo Tawng pawh hi kan chhehvela dialect dang deuh hmangte tawng tam tak kan seng lut zel a, heng vanga phuisui bik leh hmangtu pawh tam phah zel a ni ber. Tin, pakhat lehah chuan lal tawng khat hmang awpna hnuaia kan awm vang pawh a tih theih ang. Hei hi kan unau Hmar, Lai, Paite etc..te atang hian a hriat theih.

    A lo darh zel theih nana pawimawh chu a thiam sa lo ten an hmanin nuihzat emaw fiamthu thawh nana hman loh te, an thiam loh ang anga an sawi tum hriatthiam sak te hi thil pawimawh tak a ni ang a, finchhuah pui pawh a tha hle thin ang. Hei hi English a lo darh zau dan nen pawh a inzul hle a ni. Tuna kan tawnga kan neih loh tam tak awm mek pawh kan unau dialect dang deuhten an neih chuan lak luh zel a tha ang a, an neih loh hnam dang english, Vai, Kawl etc.. neih a awm phei chuan kan senglut zel bawk tur a ni. Kar lohvah Mizo tawngah a lo chan zel dawn tho avangin.

    ReplyDelete
  7. Chhiar manhla teh reng em aw! Hetianglam hi ka tuina a ni.
    R.Lalchhanhima

    ReplyDelete
  8. Hotupa chu ziak tha leh hle mai.
    March thla khan Khampatah ka kal a,i u te inah ka riak a, i u pasal Pu Renga nen pawh Khampat bung humhalh chungchang kan ti ti luam a, in inneih thlalakte ka lo hmu a, tlai khaw hnuah ka lawmpui em em che tih ka han sawi ve hram a ni e.
    I u te fapa duhawm tak thlate ka la a, mahse tunah hian ka kawl lo tlat mai a, rem changte a awm leh ka la rawn thawn dawn che a nia.

    ReplyDelete
  9. Ziak tah hle mai..language zirlam ho ziah ni awm tak a ni. Dr. Laltluangliana Khiangte ziah ni zan khan kalo chhiar zochiah a, bengvarthlak e.

    ReplyDelete
  10. Mizo tawng leh Lusei tawng i thliar hran dan hi ka pawm zawng tak a ni. Tuna nang leh keiina kan hman mek "Duhlian" tawng min tihsak tlat thin mi thenkhat te pawh hian a zau zawnga thil an thlir thiam hunah chuan Mizo tawng an la thiam ang a, Mizo rilru kan lo pu tlang tawh ang. Mizo tan chuan Mizo tawng thiam a pawimawh. Mizo hnahthlak dialect hrang hmang tu te pawh hi Mizo tawng thiam taka hmang thiam te chu an ngaihdan pawh a lo zau zawk viau thin a ni. Chutih rual rual chuan Mizo tawng hmang te hian a la hmang tha fum fe ve thei lo, dialect dang la hmang mek te hi kuangkuah thiam a va pawimawh tak em...

    ReplyDelete
  11. I zo lutuk avangin ka lawm tawp. Lo zo zel rawh Zorun kan la siam dun dawn nia

    ReplyDelete