Monday 21 April 2008

Brig. T. Sailo Nen, Part III

Assam Rifles Hotuah:
Indopui pahnihna a reh a, British Indian Army te pawh zawi zawiin Indiaah an let leh hlawm a, Burma Sipaia awm hlen ta te pawh Mizo tlangval thahnem tak an awm a, chung ho chu Myaymo khawpuiah an tam ber awm e. A hnuah heng ho hi mi tam tak mizoramah an kir leh hnuah kir ve lo te chu Rangoonah te Kale Valley leh Kabaw Valley lamah chhungkuain an khawsa ta hlawm a ni. Pu Thena erawh Officer a nih piah lamah an hotute thu angin Shillong lamah traning hmuna thawk tura ruat a ni ta zel a. British Army ah hian Lieutinant Colonel niin battalion khat hotu a ni a. Chu chu a hun lo kal zel tur atan pawh a chhawr tangkai hle a. Hmun ralmuanga a awm hnuah pawh a pawimawh chho em em mai a. Assam Rifles hotu bera a awm lai hian Asssam Regiment Fouth Battalion din a ni leh a, hetah hian hotu hmasa bera ruat a ni ta nghe nghe a ni. Tichuan kum 1963-1966 a Assam Regiment centerah hotu ber chan a chang leh a, he ta a awm lai hian Colonel puitlingah hlangkai a ni a. Shillong Sipai hmunpui Happy Valleyah commandant Bangla luahin a khawsa ta a ni. He hmun a awm lai hian Sipai School te a din a, chu chu 'English Medium School' a ni a. Roman Catholic Schoola fate dah ve theilo te tana a ruahman a ni ber a. Zirtirtu tur te pawh hi a man a duh a thlang a, chung zinga kan hriat theih tur te chu Ziri a ni a. A ni hi Aizawl Greenwood Hospital Doctor lar tak Dr.Buatsaiha nupui a ni ta nghe nghe. Tun thleng hian he School hi a la awm a a hmingah 'HILL VIEW' an ti ta a ni.

Brigadier-ah a kaisang:
Assam Regiment Center ah hotu ber chan changa kum thum lai a awm hnu kum 1966 ah Brigadier ah kaisan tir a ni leh a. Kum 44 mi chauh a la ni nghe nghe. Happy Valley, Shillong chu nuam ti hle mah se, 190 Brigade hotu atana ruat a nih angin Vur rama a insawn a lo tul ta a, a nupui leh fanau te kalsanin amahin a awm hrang leh ta rih a. Chutia vur rama China ral beia hotu bera a awm lai chuan a nupui Pi Thansiami chu zai ngai khawpin a hrisel ta lo va. Kum 1967 kum laihawl velah chuan Shillong Welsh Mission Hospitala zai tura tih a ni a. A nupui awmpui tur hian chhuti lain Shillong a pan leh ta vang vang a.Tin, an fapa upa ber Lalsangliana, St. Edmund's College a BA 2nd Year zirlai chu a chin hriat lohin ni 10 lai a bo tawh a, chutiang vel avang pawh chuan a nupui nen chuan an rilru a buai tawh em em a ni. Sawi thawm atang chuan MNF army a zawm a nih an ring ta ber a. MNF ah a lut niin an ring nghet ta a ni. Chutia a nupui zai tura an inbuatsaih lai tak chuan Ch.Saprawnga chu va lengin an fapa Lalsangliana chu Vanchengpui khuaah India Sipai leh MNF an inkahnaah a thih thu va hrilh tum a ni a. An nu zai mai tur ni bawk si chu han hrilh mai harsa an ti a. An rilru pawh a khap buai hle a ni. A zaitu tur Doctor.Arthur Hughes FRCS chu zai hmaa hrilh nge tha ang, zai hnuah tia an rawn laiin a ni chuan zai hma ngeia hrilh a that a rin thu a sawi a. An hrilh ta a, a tap ta zawih zawih mai a, zai pawh chu a duh ta rih lo va. In lamah an inphur hawng leh ta a ni. Hetih laia Pu Thena rilru buai dan tur chu suangtuah thiampui pawh a har viauin a rinawm a. India Sipai hotulu a nih laiin a fapa upa ber BA 2nd Year zirlaiin India sipai a han do ta tlat mai te leh, reilo te hnuah a thih thu han ngaihthlak ngat phei chu tuarchher tak pa ni lo tan chuan hriatthiam pawh a har viau ngei ang.

A fapa Lalsangliana ruang lam turin Mizoramah a kal:
A fapa Lalsangliana ruang chu hlawm turin Mizoram chu a pan ta a. Sawrkain hicopter an pe a, a kal ta vang vang mai a, hetih laia Mizoram puma India Sipai hotulu ber Brig. Jaswant Singh chuan Sipai lammualah hian a lo hmuak a, a fapa thihna nia an hriat Vanchengpui khua chu an pan leh ta nghal a. Vanchengpui Helipad an an tum a, he lai vela India sipai hotu ber Post Commander Capt. Sharma chuan lo hmuakin 'Salute' a lo pe nghal a, thupa pawh a chawi nasa viau a ni awm e. Pu Thena erawh chuan, inthiamlo duh suh, in tih tur in ti a ni mai alawm, tiin pachang takin insum chung siin a tawng chhuak a. Tichuan, MNF Sipai an kahhlumte phumna lamah chuan a hruai ta a. Ruang chu an han phawrh a, Mizo tlangval pahnih ruang an phawrh zingah chuan a fapa Lalsangliana chu an hmu ta lo va. Vanchengpui khuaa mi mi pakhat chuan i fapa Lalsangliana chu a thi lo, nung damin a tlan chhuak hman an ti. a lo ti a. Mahse, a ni chuan, an ni pawh ka fapa te tho an ni tiin ruang pakhat zawk chu a hawn ta tho a, Dawrpui veng thlanmualah tha takin an phum ta tho a ni. Heta Pu Thena rilru ropui zia a lanna chu, a fapa ni lo zawk pawh ka fapa tho alom , tiin a ruang chhe tawh tak chu phurin, thlanmual pangngai, dawrpui vengah a phum ta tho hi a ni a. A fapa tak tak Capt.Lalsangliana erawh a la dam a ni tih erawh a hriat phah avangin a rilru chu a lawm em em a, a nupui hrisel lo tak, zei hmabaka Shillonga lo awm chu hmuh thuai thuai a chak em em a ni.

Kum 1973-ah Sipai nun chhuahsanin:
Sipaiah kum 32 lai a tan hnu chuan kum 53 mi niin december thla chu a tan Sipai nun chawlhsanna kum a lo ni ta reng mai a. Sipai atan chhunga a nuna pawimawh ber ber nia a hriat te chu: 'ngaihhlut tur dik enge ni?' tih te, 'Mahni hma chu mahniin sut kuak tur' tih te chu a thupui ber a ni a. Tin, Sipai ka tan lai hi chuan ka Sipai em em ringawt mai a ni, a ti. Sipai ka tan chhung te ka thlir let hian ka inchhirna tur pakhatmah ka tih ka hre ngai lo va. dawt leh diklo taka thil tih ka neih ka hre ngai bawk lo va. Chungte avang chuan ka rilru chu a hlim a, keimahah pawh lawmna min pe a ni, a ti. Tichuan, kum 1974 January ni 1 chuan pension huna awmna hmun tura a lo ruahman sa Shillong lamah chuan Motor nen an chhungkua chuan an inphur chhuak ta a ni. Kum 1971 kumah Shillong, Motinagar Vengah ram te tak te, in awm sa nen a lei a, Pension veleh chutah chuan awm tumin a rilru a siam fel a. Tin, kum 1958/59 khan Sorkar atangin building advance Rs.25000 a lo lak lawk sa leh a sum neih sa Rs.2000 a vaiin Rs. 27000 a nei a, hei hian in sak a ni ang a, tin a pension hlawh chu bei tham deuh mah se, an khawsak te tihniamin an awm ve thei mai turah a in ngai bawk a. An in Motinagar venga 'Evergreen' ah chuan an khawsa ve ta a ni. Hetia rim taka a lo thawhna Sipai nun chu chawlh sana, chawlh hahdam a tum ve tawh laiin kohna ring tak mai a dawng ta fo mai a. Chu chu 'Mizoramah i hnam pui ten, Sipai kut kan tuar nasa ta lutuk, nang i rawn chhuah loh chuan, kan tawrhna hi a na tual tual dawn avangin, i rawn chhuah a ngai a ni' tiin Chief Secretary lehkha pawh vawi engemaw zat a dawng ta a.

Chhunzawm leh mai loh chuan, a sei dawn lutuk a, part 4-na chuan a hmawr a bawk thei tawh ang chu maw..

Saturday 12 April 2008

Brig. T. Sailo Nen, Part II

A Dear-i nen an intawng:
Chin Hills a Falam Sipai te hnuchhawnin Shillong lama koh thlak leh a ni a. Ui tak chungin an inthen ta rih a ni. A lehkhazirna hmun leh a lo chen tamna ber Shillong a han chuangkai leh thei chu a lawm em em mai a. Khatih laia British Army officer nih chu thil harsa tak leh mi te nih chak ber a nih avangin Shillong khawlai velah pawh tlangval luck ve tak a ni ngei ang. Chuvangin Khasi nula leh Mizo nula te lakah pawh a tla na ve viau thin a ni awm e. Tumkhat a khawlai leng chuan, Welsh Mission Girl's High School-a Pawl sawm zir lai Aizawl nula tleirawl nalh tak mai Thansiami a tawk ta chu a mitah a fu ta chat mai a. A rilruah chu nula tleirawl hmeltha tak mai chu a awm ta reng a. Thansiam'n 'Ni E' a han tih ri te chu a tan hriat nuam tak a va ni dawn teh lul em. Reilo te mah ni se, Traning Battalion-a a awm chu a khamlo hle a ni. Hetih lai hian Battle School an tih mai Indo zirna ah a thawk a, rawngrut senior ho a enkawl a ni ber. Chin Sipai te nen indona hmun ngeia ral an lo beih hrep tawh avangin miin chung a tawnhriat te chu ngaihthlak nuam an ti a. A lecture te pawh an ngaithla ning ngailo a ni. Kuttum nena japan sipai ho an han hnek vel thu te a han sawi phei chuan an ngaithla ning ngailo a ni.

Burma ramah tirh leh a ni:
Hmun ralmuang leh nuam taka a awm mek lai chuan a beisei lawk loh tak maiin lehkha pawimawh a hmu leh ta thut mai a. Chu chu Burma ramah bawk Japan sipai te chetdan enthlak leh British Pilot ho an man te chhan chhuak tura thupek a ni. A hotu ber nihna (leader) hna pek a ni a. An ruahman dan chuan Inbiakhlatna(wireless) pu ah Irish mi Flannagan a awm ang a. Tawng lettuah Karen pa, Havilder Roger, a tul ang anga tanpui tu atan Teddim mi Sipai Lamdunga a awm bawk ang. An vaiin mi pali chiah an ni. An ei leh in tur bakah an mamawh reng renga thlahna nena thlak sak zel tur an nih avangin eng emaw chen chu an huphurhna zualpui pawh a ziaawm phah viau a ni.

Amaherawhchu, ramhnuai kawng atanga kal tur an nih avangin a tlem berah thla 1 dawn lai an thang a ngaih avang erawh chuan an huphurh hle a. Harsatna neuh neuh te chu nei ve bawk mah se, Tluang takin Burma phai 'Arakan Yomas chu an thleng ta a. Tumkhat chu an khawlai lenna lamah Japan Sipaiten ringhlelin an man a, an kuthnung an khirh sak a. An captain thuchhuak nghaka an ven laiin kawl khaw pakhatah Japan lam tanga lo puitu hnenah chawimawina lehkha an pek, mahse pu Thena'n a kawl sak chu a kawr ipteah ah an hmuh avangin ringhlel lovin an chhuah leh ta a. Tlema tlemah an that lo chauh a ni.


Lushai Scouts nen an intawng thut:
Scout thar tak mai (kha tih laia Biate Sipai, an tih mai) Mizo tlangval hlang awmna chuan Japan sipai te chu an rawn nawr chak viau mai a. Shillong a awm laia a lehkha zirpui leh Sipaia a traning pui Mizo tlangval ngei Capt. RK. Hranga chu commander a lo ni lehnghal a, an in inhmu thut mai chu mak an ti hle a. 'Enge i tih a? an in ti dun ve ve hial a ni awm e. Pu Kaphranga nen hian hian Serkawn ME School, Lunglei atang Shillong thleng lehkha lo zir dun tawh an nih avangin an inkawm nasa viau thin a ni awm e. Pu RK Hranga hian 'The Lushai Scouts' tih lehkhabu a ziak nghe nghe a. Hetah hian chiang leh zualin Japan an beihdan a tarlang nghe nghe a ni. Burma ram laili Rangoon an thleng tep tihah Pu Thena leh a thawhpuite hi Calcutta lama chawl hahdam turin an rawn hruai ta a. Calcutta ah hian training neuh neuh an pek bakah Malaria avanga a natna te chu Sipai hospitalah enkawl damin, chhuti lain aizawlah chawl hahdam turin Silchar a pan a, mak tak maiin Silcharah hian Shillong a a nula hmuh leh a thinlai luahtu Thansiami pawh chu Shillong atanga aizawl pan tur motor nghak nen chuan an inhmu leh ta hluah mai a. An hlim dun hle a ni. Hun reilo teah kal san lehin a hnuah Lushai Scouts ho awmna Maymyo khawpui burma ah thawn leh a ni a. Maymyo khawpui hi British ho ruahmannaa enkawl leh siam a nih avangin a nuam hle a. Boruak pawh a nuam em em a ni.

Tiam Tlat E An Ti:
Japan an tlawm tawh bawk a ni 28 chhung chhungti lain nupui nei turin India ram a rawn pan ta vang vanga Pu Buchhawna inah thlengin Dr.Dahrawka fanu nula Thansiami nen chuan kristian dan thianghlim hmangin 1946 september 17 khan Dawrpui Biak In ah Pastor Thanga kutah an in nei ta a. Pu Thena hi kum 25 a ni a, Pi Thansiami hi kum 19 a ni thung. Fapa 3 leh fanu 1 an nei.


Civil Dress a nei lo:
An inneihni a hak tur tak ngial pawh thawmhnaw a lo nei lo va. A neih chhun pawh Sipai kawr leh kekawrte a nih hlawm avangin a buai ru hle a. Amaherawhchu, mi ta hawh chawpin felfai takin a inthuam ve thei ta a ni. A hnu lawkah Burma ram pan tura chhuah a lo hun leh ta a, a nupui Thansiami chu Shillongah dahin amahin Maymyo khawpui chu Calcutta atang bawkin thlawhna in a pan leh ta a.

Assam Regiment ko kir:
Vanneih thlak takin kum 1947 kum bulah 1st Assam chu Indiaah an kir leh ta a. Hetah hian Pu Thena pawh chu SHillonga awm tura ruat a ni leh ta a. A lawm dan tur chu suangtuah thiam pawh a har viau zawkin a rinawm e. He mi kum hian India leh Burma chu British awpna atangin Independence a lo nih dawn tak avangin 1st Assam a mi te pawh chu Shillong pan turin Rangoon khawpuiah India lawngpui chu nghakin thla khat lai an la cham a, he tih hunlai vela an tui chenna lamah Pu Thena hian a beng a ti khawlo nghe nghe. Tichuan, British ho chuan India an chhuahsan a lo ngai ta a. Pu Thena nihna pawh chu a buai ta nuaih mai a ni. Vanneihthlak tak maiin Regular Commission atan interview ah a tling ta a. A number pawh IC 588 a ni. A hna thawh that leh a rinawmna avangin Shillong Assam Rifles leh Assam Regiment hmunpuiah te pawh OC hna chelhin a hotu ber a lo ni tawh thin a ni. Heta a awm lai hian Brigedier ah hlankai a ni ta nghe nghe a ni. Tin, kum 1948 atanga Zu in tawh miah lo tura a intiam avangin tun thleng hian eng sipai leh pawh mikhualin chaw ei pui se, Zu a in leh tawh lova, zu a pe ngai tawh hek lo. Hei hian Pu Thena hi a thutiamah a rinawm tawk hle a ni tih a entir awm e.


Chhunzawm leh a ni ang:

Lehpekah chuan 190 Brigade hotu a nih thu leh Brigadier-a a kaisan thun te leh chumi hmaa Assam Regiment Center-a kum thum dawn lai hotu ber nihna a lo chelh dan te leh Vur ram Mountain Brigade-a hotu ber ni tura ruat a nih dan te. Tin, a fapa upa ber college kal hlim hlawl Lalsangliana'n MNF a lo zawm thu te, chutah Vanchengpui khuaah MNF leh Security Force an in kap chiam a, chu ta thi thana thang, a fapa ruang hlawm tura a han kal thu te leh Mizoram buaina leh mipuiten sipai kut an tawrh rapthlak avanga khatih laia CS Pu Sangliana'n a chah chhuah dan te leh Mizorama Human Rights Pawl a din thu te bakah, MPC Party a lo pian dan te kan tarlang tawh ang a. Tin, Special Force a din a nih leh nih loh chungchang te pawh kan sawi lang hman tawhin a rinawm e.

Thursday 3 April 2008

Brig. T. Sailo Nen , Part 1

Ka pa hi MNF ruh tak mai a ni a. A thih kum 1985 thleng khan MNF a chhuahsan ngailo. Ramhnuai lama khawsa thang tih takah khawlaiah pawh chet pa chang an ngah hle thin a. Tlangval nula rim ho pawhin khawlaia an tawh hlauh ber te chu ka pa te thianzaho leng hawng chu a ni fo thin. Mizo Union huatna avang hrim hrim nge ni, Hnam hmangaih vang hrim hrim pawh hriat loh, ka pu hian fapa pathum a nei a, an vaiin MNF ramhnuai sipaiah an lut vek mai a. Vanneiha siamin tuman chumi avang erawh chuan nunna an chan phah meuh lo va. Ramhnuai boruak hrileng vel kara keini naupang hovin kan lo hriat ve thin chu MNF leh Brig. T Sailo te inkar chu a ni a. Zalenna sualtute dotu leh chumi atana kawng daltu bera kan lo ngaih ngheh tlat thin chu Pu Thenphunga hi a ni thin a. Kan lo ralkhat huat ve em em thin a ni. Mahse, hun a lo inher zel a, huat tur haw si lo khan, huat loh tur zawka kha kan lo hua em ni chu aw tih theih turin ngaihtuahna vak vel chuan hetiang hian a takin 'thudik' min hriattir ta a:


Ni 19/03/2008 khan Pathian zarah a chenna in Kanan Veng, aizawlah kawmna hun tha tak mai kan nei thei a. Kawng engkima note leh thlalak thlenga min buaipuitu ka thianpa Pu Nghaka chungah pawh lawmthu ka sawi bang ngai lovang a. A ni hian kawng engkimah min tawiawm thin avangin thiantha rinawm tak an tih ngei chu a lo ni. Tin, Pu Thena tawiawmtu a nupui Pi ThanSiami chungah pawh lawmthu kan sawi bang ngai lovang. Ei tur tuihnai tak leh a pasal a lo finchhuah fo avangin keinin a zar kan zo thei chauh a ni si a. Mi te angin building ropui tak leh mahni in chhung lumah kawm lo mah ila, a chenna in neitu a fapa Lalsangliana Sailo taimakna leh remhriatna erawh a ropui nangiang mai. Pa te hmangaihna a nei lian hlein ka hria.



A Pian leh murna: Kum 1922 khan Lunglei atanga mel 9 vel zeta hla Thuampui khuaah a lo pianga, a pa hi Thuampui lal a ni a. An hunlai hian Serkawnah chauh English Middle sikul aawm avangin harsa takin a kal thin a. Lehkhathiam thei tak a nih bakah Mathematics leh english phei chu a thiam thei fal em em mai a. Lehkhathiam theite tana ruahman 'Stipend' pawh a hmu zat zat thin a ni. Serkawn ME Sikul atangin pakhatna hauhvin a pumpuiah a titha ber hial. High School erawh Shillong ah 1937-40 vel khan a zir chhuak a. Hetah pawh hian 'stipend' a dawng pha zel a ni. College erawh Serampore ah 1941 khan a kal thung a. Chutih laia a zirpuite chu Capt. Sangma an tih thin Meghalaya Chief Minister lo ni ta te, Mizo zinga BD hmasa ber Rev. Dr Zairema te, Lalhmingliana (Maj. Hminga, Himachal Pradesh-a Chief Secretary thin te an ni a. An ni bak chu Tlangmi an awm meuh rih lo a ni.

Mahse, Indopui 2 chuan an hunlai hi a rawn nangching ta tlat mai a. A tet lai atanga a lo chak ber Mathematics professor pawh chu a thulh a lo ngai ta tlat mai. Kum 1942 chuan Second Lieutenant hna zawmin British Army chu a zawm ve ta a. Kum 32 ngawt sipaiah a hun a hmang ta a. Mizo zinga a hmasa ber ni turin 'Brigadier' nihna nan kum 1974 khan a pension ta a ni.



Sailo Bawihpa: Training an zawh fel hnu reilo te kum 1943 April thla tirah Sipai hmunpui atangin Burma rama Falam Chin Sipaite zinga awm tura ruat a ni ta tlat mai a. Tichuan, a rang thei ang berin Falam chu a pan ta a. Hetih laia Chin Hills awptu Commander chu Colonel Hasewell (British) a ni a, An DC pawh english mi tho Stevenson a ni a. A ni hian Thenphunga Sailoin Falam Chin Sipaite a han ho tur chu rem a ti lo khawp mai a. Tiau ral leh Tiau thlang history ah Lusei leh Falam indo thu te a lo hriat thin avangin Thenphunga chu a huphurh pui em em mai a. An Commander Colonel Hasewell hnenah pawh Thenphunga chu Falam Chin Sipaite ho lo turin a thlen nghe nghe a, mahse, a rawtna hi a lo pawm ta chuanglo a ni ang, Pu Thenphunga chu an chah chhuak ta tho a. Heta a hna ber chu Commandant a ni ang a. An mawhphurhna chu Japan sipai ho nawr a ni. Lo hupurhpui em emtu khatih laia Falam bial DC Stevenson ngaihdan ang lo tak maiin Falam unaute nen chuan an thawhhona a tha ta hle mai a. Pu Thena pawhin Falam unaute chu huaisen a ti a, taima a ti em em mai a. Tin, Mizo nena unau chhulkhat chhuak kan lo nihna te chu a takin an zing atang hian a zir chhuak nghe nghe a ni. Indo buai a han reh deuh a, Japan sipaite an tlan chhiat hnuah Sipai Hmunpui lama kir leh tura an tih pawhin Falam sipaite hian an ui ta em em mai a. Vawikhat phei chu a kir phah leh hial reng a ni. Hetah hian Falam unaute hian an tawngin Sailobawihpa (Sailo lalpa) tiin an koh phah ta nghe nghe a ni awm e. Lehlekah chuan Burma rama British Pilot Japan ho man leh Japan sipaite chetdan enthla tur tirh a nihdan te kan tarlang tawh ang.


Chhunzawm zel tur