Sunday 26 April 2009

Zohnahthlak A Global Perspective



PS/ He thuziak hi a hlui deuh hlek tawh na a, chhiar nawn leh atan ka han chhawpchhuak leh a ni e. Zofest 2006, Guwahati khawpuia ka thusawi a ni a, hetih hunlai hian thianpa Luliana leh wonderboy te nen kan la inhre hman lova, chuvangin Guwahati khawpuiah riang takin kan tei lauh lauh a nih kha..:) -Puia
---------------------------


Zohnahthlak A Global Perspective

“Guwahati Zofest 2006”
District Library Auditorium, Guhawahati , India
By; LP Sailo, Aizawl, Mizoram


A hmasa berin Guwahati Zofest 2006 huaihawttu (Organizing Committee) te thawhrimna leh inpekna fakin awm se, Tin, kan khuallian Pu Tawnluia, Home Minister, Mizoram leh kan Khualzahawm Dr.Lalzama, Arts & Culture Minister, Mizoram ten an hun hlu tak senga Zofest an ngai pawimawh avangin ropui ka ti a, chibai ka buk nghal bawk e. Kei teh lul thusawi tura min han ruat tlat mai chu insit a na duh hle a, rual u zawk leh mithiam zawk te an tam teh lul nen, ka phu loh thil a ni e. Mahse hotute duhsakna ka dawng erawh ka lawm hle thung.

Khawnge kan zavaiin i ding lawk teh ang u, kan mawng te a kham dah ang e. Tichuan, kan sira mi te theuh chibaiin“Unau kan ni“ i ti theuh ang u le....Ka lawm e. In thu leh thei e..

Guwahati khawpui hian pawimawhna lian zet mai a nei a, chu chu Zofaten zirna kan neih tirh a kan pan hmasak ber pawl leh Phai rama kan in benbelna khawpui hmasa ber a ni awm e. Tin, medical lamah pawh Zofate zirchhuahna hmasa ber a lo ni chho a, tunah pawh chhungkuaa khawsa tamna ber a ni hial awm e. Heng te avang hian Zofate tan khawpui pawimawh tak a ni.

Zohnahthlak chibing hrang hrangte bula awm hi a hlimawmin a nuam a, kei ka duhaisam ber a ni fo. Nuam in ti ve em?

Thupuangtu(Emm Cee) ten Zofate dialect hrang hrang hmanga thu an han puang thin te kha hriat a va nuam em. Unaute u, Insuihkhawm hi a nuam a ni tiru…

Awle, hun rei tak ka neih loh avangin kan thupuiah lo lut nghal dawn ila;

* Tute hi nge Zofate chu?

Zofate or Mizo te chu: Thado, Zomi, Lai, Bawm, Hmar, Lusei, Ralte, Mara, etc..kan ni vek a, tute mah hi Mizo dik tak kan awm lo va, mizo lo bik pawh kan awm chuang hek lo. Heng Zo hnahthlak chitinte hi Mizo hnam dik tak vek chu kan ni a,chuvangin a intitatu apiangte hi mizo chu kan ni a, kan hnam pawh Zo or Mizo a ni. Chu Zo hnam chhungah chuan chibing hrang hrang a chunga kan tarlan tak te hi kan awm khawm mai chauh zawk a ni. Chu chu Zofaten political Party kan neih hmasak ber Mizo Union ten kum 1948 kuma an memorandum theh luhdan pawh a ni.

* Zoram chu khawiahnge?

Hmanlai Zoram chu Chindwin luidung nitlak lam kam atangin East Bengal(now in Bangladesh) inkar, chhim leh hmar zawngin Arrakan atangin Carchar leh Manipur thleng hi thlahtute atanga kan ram tia an lo sawi thin chu a ni. Hei pawh hi Zofaten political party kan neih hmasak ber Mizo Union hovin Zofate chenna tia, an lo tlangau pui thin ram chu a ni. Chu chu Mizo hnam te ram tiin an lo vuah kher reng a ni.

* Zofate inpumkhat nan tawng thuhmun neih kan mamawh!

Zofate inpumkhatna tha kan lo neih nan leh hma kan lo sawn zel theih nan, tawng thuhmun kan neih a ngai a, kan dialect hman mekte hnualsuat tur tihna lam ni lovin, kan zavaia kan hman tlan theih awmchhun duhlian/lusei dialect bulthut atanga lo zichhuak, mahse Zofa hnahthlak dialect tin atanga chawmlen hi i thiam tlang ang u. Kan market sawi loh he global world ah hian makmawh thil a ni tlat tih i hria ang u.

Tin, kan hriat fuh thin loh leh kan sawi pawlh fo thin pakhat chu, Language tih leh dialect tih hi a ni a, kan tawngin dialect leh language tih hi tawng tiin kan dah ve ve a, hei hi a fuh lo va, dialect chu dialect ti ve mai ila, Tawng kan tih kher erawh Language hi ni ta deuh se a that ka ring thin. Tichuan, he Mizo Tawng hi Mizo Language-ah upgrade chhovin, Zofa hnahthlak tinte dialect pawh him taka kan ven him zel pawh kan tih tur a ni ang.

* Zohnahthlak hnam chitinte tan Dawhkan(Table) neih kan ngai.

Hmun tina Zofa hnahthlakte tan dawhkan i siam ang u. Hmanlai ata tawh vawin ni thlenga chhungkuaten kan mamawh ber chu dawhkan a ni. Chu dawhkanah chuan kan harsatna te kan lawmna te kan mamawh tinreng kan sawiho thin. British ho rorelna sang ber pawh dawhkan a ni ang bawkin keini Zofate tan pawh dawhkan a ni. Chuvangin kan chenna theuhvah Dawhkan siamin chu dawhkan ah chuan Zo hnahthlak hnam chitinten kan harsatna i thlen ang u, tichuan chu ta tang chuan hmunpui lama put chhuah turin ngaihtuahna kan hmang thin tur a ni.

* Zo hnam inpumkhat nan chibing thinlung nuaibo a ngai. Kan hming kohdan kan in pawm tlan a ngai bawk.

Zo hnam inpumkhat hleihtheih lohna bul ber pakhat chu chibing feeling hi a ni fo. Chu chibing feeling chu engtinnge kan nuaibo theih ang? Vawiin hian nang leh kei hi chun khat hrin, chhul khat chhuak kan nih si chuan, tute hi nge in la hrang bik tur awm chuang le? An ni chu an chuti kha ti, an ni chu an chu ti bik ti mai tur kan ni lo va, ti tur pawh kan ni lo. Mahse kan awmna theuh community thenkhatah chuan chibing feeling nei ranin thangtharte an zirtir hlawm lawi si a ni. Unaute u, vawiin hian chu chibing feeling chu um bovin awm se, Zofa hnahthlakah chuan I lawm tlang teh ang u. Kan hming kohdan te, kan family name te chu a lo hrang deuh a ni thei e. A then chu Sailo te, Chhangte te, Varte te, Haukip te leh Zahau te pawh a ni thei e. Heng hnam hming anga kan lo chhal thin kan pute hming hi kan hnam a ni lo va, kan family name mai a ni. Kan hnam tak zawka chu Zo hnam a nih si chuan, nang leh kei hi Kuki emaw, Chin emaw, Mizo emaw tiin kan in identify a ni thei e. Mahse kan zavaia huapzo kan identity dik tak chu Zofa a ni. Chuvangin he Zofa hnahthlakah chuan luanglut ila, tlu lut ila..i thawkho ang u khai.

* Ramri then darhin awm mah ila, thinlung ramah erawh ram khatah kan awm thei.

Germany hi entirna tha tak a ni. Zofaten he ram nunzia atang hian zir tur kan ngah hlein ka hria. Germany hi vawi tam tak ramdang awpbehna hnuaiah te an lo inthendarh zing ve hle tawh thin. Mahse, engtinge tun dinhmun hi an thlen leh theih tih hi ngaihtuah tham zet a awm a ni.

East leh west Berlin tih awm hma fe. Kum 1700 leh kum 1800 bawr chho vela German ram awmdan hi kan sawi lawk ang e. Kum 1800 hma lam kha chuan Germany ram hi ram bung te tak tak inhlawmkhawm, lal chak vak lo hnuaia awm thin an ni. Ram bung tinte hian mahni kalphung bik leh tawng bik an nei hrang vek a. Mahse thinlung takin german hnam an nihna chu an pawm em em thung si a ni.

Hei hi i hrereng ang u. Chhungkaw inpumkhatna hi thinlung lamah a tiah hmasak zet a ngai. He mi mil chiah hi rawn tarlan ka tum a ni. Kan history nen enge a in an na? Tam tak sawi tur a awm thei. Keini pawh, ram bung hrang hrangah chibing tawng(dialect) hrang hrang neiin kan awm a ni thei e. mahse kan thinlung chhungrilah erawh “Unau kan ni”tih hi I hrereng ang u. kan zavaia thlahtu chu thuhmun a ni si a.

A ni, vawi tam tak heng German hnamte pawh hi an mahni inkarah innghirnghona a chhuak ve foin, an indo ve fo thin. Mahse, ram dang leh hnam dang nena innghirngho nikhuaah chuan an tang ho leh dial si thin. Hei hi kan nihphung a ni ve em le? Kan unau Burma , Manipur leh Tripura a mite MNF te zalenna sual kha an pui ve in, mizoram chhunga mizote nen an do tlang thin tih te kha kan theihnghilh thei dawn em ni? hmanni lawk khan kan hmar Unaute chu an mahni chenna ngei Manipur atangin hnawhchhuah an nih khan khawnge an pan tak? An thinlung chhunga lian ber leh an ram awmchhun chu Mizoram hi a ni ve tho tlat zu nia. Hei hian unau kan nihna atakin a lan tir thin a ni.

Kum 1945-ah chuan Allied Armie ten Germany ram kha awpbetin ram bung paliah an then sawm a, Hitler-a pawl a mite chungchang kha Nurnberg hmunah an rel sak a, kum 1949 ah chuan Germany chu east leh west germany ah then an ni leh ta a. Ram leh hnam khata luanza kha a theih leh ta lo in ti a ni mai thei. Mahse, German mite hi hnam dang zawng aiin tumruhna an lo nei a ni ang. Kum 1989 East Germany-ah communist sawrkar a kehchhia a, an inkar daidanna Berlin Wall chu chhutchhiat a lo ni leh thei ta. Kum 1990 ah chuan Germany chu vawiin thlengin an inzawmkhawm leh ta a ni. Tunah chuan khawvel ram ropui leh hmasawn chak bera chhiar an lo ni leh ta..


* Inlungruala insuihkhawm hi hnam anga kan dinchhuahna awmchhun ni.

Kan pipute khuangchawina ram pawnah Zofate tamtak kan awm ta, a then te chu, phai ah te, a then te chu sap ramah te leh hmun hrang hrangah pawh kan ni hlawm. Kan Zoram khawvel hi zauhvin a lo awm ta a ni. Kan la darh zau zual deuh deuhin mi ramah eng eng emaw tiin kan awm darh zel dawn. Chu chu khawvel hmasawnna hian a keng zel tlat. Kumtin hian khawi ramah pawh kan pung tual tual a, chuvangin Zofate khawvel hi a zau sawt em em a ni. Mizo hnam pakhatmah awm lohna ram chu a tam lo viau tawh ang. Entirnan, Africa continent-ah chuan kan awm lohna a la tam deuh mai thei na a, mahse, Europe leh America bakah Asia ramah phei chuan Zofa hnahthlakte awm lohna ram chu a awm tawh awm lo ve.

Engpawhnise, mi ram kan va awm hian kan ram ni lo mahse awmna atana kan hman ve avangin kan khawvel chu a lo zau ta a ni. chuvangin chu chu Zoram khawvel tia vuah theih a ni ang a, international a mizo kan inzawmkhawm tlat loh chuan, mi tamtak chu mi hnam karah an pilbo thuai ang tih a hlauhawm hle. Hnam ah mi a boral chuan a sakhuaah pawh a boral thin tih thufing hi kan ngaihtuah nawn fo a tul.


Vawiin hian unaute u, kan chenna te chu ram hrang hrangah a ni thei e, a then te chu India ram mai ni lo, Burma ah te, Bangladesh ah te, Europe khawmualpuiah te, Asia ram leh America ah pawh a ni thei. Amaherawhchu kan chenna theuh hi Zofate tana khuanu min pek a nih miau avangin hnam anga intelkhawm leh insuihkhawm hi kan tih makmawh lo ni se, tute mah hi in lahranga, in ensan tur kan awm lo va, hnam anga kan insuihkhawm hi he Zofa hnahthlakte dinchhuahna kawng awmchhun a ni e. A ni. Vawiin hian Unaute U, hawh u, Insuihkhawm leh Zai I rel ang u. Ka lawm e.

PS/ Ka thusawi zawh chiah hian thiannu Daduhi'n "Tlawm ve lo Lalnu Ropuiliani" tih hla Pi Lalsangzuali Sailo(L) phuah mawi taka min sak sak avangin ka va lawm em ve aw..!

17 comments:

  1. I sawi tha hle mai, Hotupa. Hetiang thu hi chu, a hun lai lo pawha tha reng chi a ni a, eng hunah pawh phawrh chi a ni a lo'm. A ziak ai hian i sawi lai ngei ngaihthlak a chakawm ve hle mai!

    ReplyDelete
  2. Ni e, kei pawh ka lo ti... a live ngeia ngaihthlak a chakawm hle mai hotupa thusawi chu. 'Globally'-a thil ngaihtuah a hun tawh laia midang tumah ngaithei lo ang maia mahni kawtchhuaha inhrosak chiam chiam te phei hi chu a finthlak ta lo ngawt mai. Mahni hnam bik chu sawi loh, khawvel inpumkhatna mi'n an buaipui tawh a ni si a...

    ReplyDelete
  3. Hotupate pahnih Luliana leh wonderboy chuan thusawi lai chu an hmu tawh ngei mai a.. engteh ual zawng a ni lo.. a tling tla ve hram hram a ni e..:)

    ReplyDelete
  4. Hotupa, mitthlaah a rawn lang leh uar uar mai.. :D I thusawi tawp lam leh daduhi'n lalnu ropuiliani a sak lai vel kha ka phone tih bo tak khan ka lo capture ve tak asin le...ka va ui leh hnuhnawh e aw...

    Khua a var tak ngial dawn, log in leh hun hunah ulukly in ka chhiar chhuak leh ngat ang...

    ReplyDelete
  5. Hmmm...I thusawi lai chu hmuh a va châkawm ve. Guwahati ah daih Zo hnahthlâkte tân Ram inlo zauh ani maw :) Paltan leh Paan Bazaar vel hmuh loh na a rei ta hle mai.

    ReplyDelete
  6. @luliana, hotupa, a ngaihawm dawn khawpin ka hria. Khami ni hma chiah zan kha Lalpahriata te inah chaw kan eiho khan i awm ngeiin ka ring a. Ka motor rui hreawm ka tihzia kha aw.. ka chiangnial lo a ni ber mai, a tuk Zofest ni tak pawh khan ka la dik zan lo va. Hreawm ka va ti tak. Motor chhunga Kuhva, Sadah, Meizial etc.. an tih hian ka taksa hian a zo thei thlawt lo a ni. Khang ho nena kalho chu ka sim ta khawp mai.

    Thlalak hi ka nei miah lo va, thusawi lai kha.. neih dan hi lal pahriata hian hria se ka ti ngawt mai.

    @chhangte_ll, ekhai hotupa, i va reh ang reng em? i zinbo a ni turah ka ngai a, i tluang ang chu maw.. Guwahati chu a ngaihawm ve thin khawp dawn mai.

    ReplyDelete
  7. ka chhiar chhuak ta dap e. :)

    Pu hriata te in a chaw ei zan kha ka tel lo, a chhan ka hre thei mai tawh lo. Thlalak hi, ni e, keimah vangin a nikhua lo ta nih kha. GMSU hovina kan lak ve, ka laptop a dah that kha print hma in tu in emaw a lo delete vek...thiante hmai sa ka tuar tlauh tlauh tak kha mawle :D

    Taka, hmanni deuh khan Pu Thanga Jongte te inah ZOFEST tih CD ka hmu tlatin ka hria...ka la en miah lo...i lo nei tawh mial em?

    ReplyDelete
  8. @luliana, a lo nih tak chu mawle hotupa.. Pu Thanga Jongte te ina i hmuh chu ka la nei hauh lo mai a. (Zofest hrim hrim CD kha ka la nei ve lo) Neih ve theih dan awm se ka va ti ve.. Min lo copy sak thei ang em? online hmanga inthawn dan te hi awm thei se aw..

    ReplyDelete
  9. hotupa i thu ziak hi Tahan leh a chhehvel a cheng kan unaute chhiar a tan ka va awt ve.
    Tahan chanchinbu larber "Hriatna Ro Bawm"a chhuak atan ka va awt ve.

    He chanchinbua editor hi ka thianpa ania chhuah chhawng turin ka lo hrilh anga I phal angem.

    ReplyDelete
  10. @s.barry, ekhai, i rawn lenglut a, ka lawm hle mai. He thuziak hi a tam thei ang berin chhiar se tih hi ka duhaisam a nih avangin chhuahchhawn chu dil ngai lova phal sa a ni..:) Ni e, Tahan lama kan unaute tan pawh tangkaina mual mual a lo awm hlauh a nih chuan a lawmawm khawp ang.

    ReplyDelete
  11. Tunlai Chepa luanliamna lam a nih hi, i lo post har mah mah a ni, insuihkhawm zai rel hi thu leh hla mai nilova a taka chantir a chakawm mang e, good post....

    ReplyDelete
  12. hotupa chu i sawi tha dap dap hle mai. Kan vei zawnga a inang khawpin ka hria. Ka blog lamah pawh chete chu ka thai kawi ve a, i thusawi thenkhat lainne hian kan ngaidan hi "Hnam, Chi, Chipeng & kuang leh Tawng, tawngpeng" hi duhdan inang siin kan sawi dan a dang deuh a. A eng hi nge tha zawk ang tih erawh ka hre lo. I peih chuan lo chhiar ve chin la, sawiho atan pawh a tha khawp mai.

    http://zochepa.wordpress.com/2009/04/12/zofate-kan-nihna/

    ReplyDelete
  13. @Amanda, hotunu, i tilawmawm e. Nang i rawn luh hian kan kim thin..hehhe.. Ni e, Insuihkhawm hi thinlung ram lamah a intan hmasak zet a ngai a. Taksa hi chu zawi zawia chinfel theih a ni thung.

    @che, i tilawmawm e. Ka lo chhiar ngei ang. Chi leh Kuang, dialect kan tih hi a nihna tak tak kan chhut chuan kan chhui theih hla ber kan Pute hming lek a ni. Kan zavai hian a ni vek mai a. A chhui hla deuh hian kan nei un deuh a, a chhui tawi deuhten kan nei hla lo mai niin alang. Hei hi kan history kalphunga Hnam lo intan dan pawh a ni a, a la rei lo hlawm hle. CHuvangin Hnam khat chhungah hian family name hmangin chi leh kuang kan siam hrang ta mai mai niin ka hria.

    ReplyDelete
  14. Ee hotupa thu kamchhuak ropui zia hi, ram leh hnam chu a veitu apiang te ta a ni. "Mizo" pawh hi i ta, ka ta a ni tih ka hre chhuak e

    ReplyDelete
  15. hotupa, i thil ron post chu lung a va ti leng ve!!!!
    ka la hre reng. Pu hriata te sitting room kawngka bul zawk ami ah khan thalai ho (fatu ho) kan thu khawm laih a kan lo ti ti zuah2 a, a piahah deuhah khan inthlahrung hmel tak khan i lo thu ngawi reng a, han biak mai dan tur che kha kan haihchham hlawm ve ang reng sia. a hnu deuhah khan thenkhat kha chuan an rawn rualpui biak nawk2 che a ni awm a, an zah leh thu an rawn sawi laih2 tak asin. :)))

    Hemi ni hi chuan live band zai tur Mighty M Jr te kha buaipui tur in min ruat a mumal pawn programme ah ka awm hman meuh lo. Hall chhungah khan ka lut zeuh2 hman chauh a ni.

    Ka rilru luahtu ber chu kan in identify-na tur HMING ah hian a ni. Mizo tihah hian hnam hlawm lian deuh te chuan intukluh an duh dawn miah si lo a. Mizo (inti) ho te hian Mizo tih hming hi paih kan phal dawn der bawk si lo a. Hnam hlawm lian leh te peng hrang hrang te hian lungrualtlanna tur hming kan neih loh chuan insuihkhawm hi a la hlat ka ring deuh tlat.

    ReplyDelete
  16. Mainstream-a awm ho hian uluk taka thil kan ngaihtuah a ngai a ni. A active apiang thu kha a lal mai dawn a ang, in ti ve em? :)

    ReplyDelete
  17. Ghy Zo-Fest kha alo va ngaihawm ta ve o...Dave lah khumlaizawl bak a pel thei rih si lo, Jasmine lahin hunlo takin mual min liamsan bawk. Kuu David-a pawh ka va hmukhat ta em em ve, Pu Hriata hi chu Aizawl alo kal hi chuan a hoin kan la nawi tlang thei naw naw a; Puntea lah a keartui a khi bawk nen, duh angin inkawm a har ta kher mai.

    ReplyDelete